Kościół w środę popielcową rozpoczyna okres 40 dniowej pokuty. Jest to czas kanoniczny, przeznaczony na refleksję, przemyślenie swojego życia, głębszą medytację i modlitwę.

W okresie Wielkiego Postu zachodzą zmiany w Liturgii. Nie śpiewa się radosnego Alleluja oraz hymnu Chwała na wysokości Bogu. Kolorem szat liturgicznych jest fiolet, który ma symbolikę pokutną, a z Kościoła znikają kwiaty, a pojawiają się elementy pasyjne. Nabożeństwa okolicznościowe w tym okresie to te naznaczone głębokim rozmyślaniem męki i cierpienia naszego Pana Jezusa Chrystusa takie jak Droga Krzyżowa i Gorzkie Żale. Środa popielcowa inauguruje każdy wielki post.

Czytania mszalne przeznaczone na ten dzień pochodzą z Księgi proroka Joela, gdzie słyszymy słowa – Nawróćcie się do mnie całym swym sercem, przez post, płacz i lament. Zatem są wezwaniem do oczyszczenia z grzechów i zmiany sposobu myślenia. Drugie czytanie pochodzi z Listu św. Pawła do Koryntian, gdzie apostoł narodów prosi Koryntian – pojednajcie się z Bogiem, a zdanie Oto teraz czas upragniony, oto teraz dzień zbawienia staje się na czas pokuty antyfoną dla zakonników, którą odmawiają po skończonym posiłku. Ewangelia pochodzi ze św. Mateusza, która przestrzega przed czynieniem fałszywych gestów, ukierunkowanych na pokazową pobożność. Jezus prosi swoich uczniów, aby wiedzieli jak czynić dobre uczynki, że warto wykonywać wszystko co dobre, nawet jeśli nie otrzymają w danym momencie nagrody, bo Ojciec który wszystko widzi, zapamiętuje ich dobroć i w stosownym czasie wszystko wynagrodzi.

Środa Popielcowa wiąże się również ze specjalnym obrzędem którym jest posypanie głów popiołem. Popiół pochodzi z palm, które wierni przynoszą do Kościołów w Niedzielę Palmową roku poprzedniego i jest sypany wraz ze słowami – Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię. Pieśni wykonywane w środę popielcową i w całym okresie postu są nostalgiczne, refleksyjne i pełne zadumy, mają oddawać pokutny charakter. Środa popielcowa jest dniem ruchomym, w każdym roku wypada w innym terminie.

W Wielkim Poście można wyróżnić wiele innych zwyczajów jak choćby stara starożytna tradycja Kościołów Stacyjnych, rekolekcje wielkopostne i spowiedź generalna przed Świętami Wielkiej Nocy. W dawnych czasach zmieniały się również posiłki wiernych, a do wielu potraw dodawano węgiel, by podkreślić pokutę. W środę popielcową i Wielki Piątek obowiązuje post ścisły. Wielki Post trwa dłużej niż 40 dni, gdyż te mijają w niedzielę palmową. Wielki Post kończy się w Wielki Czwartek śpiewem Chwała na wysokości Bogu, kiedy to Kościół wchodzi w okres Świętego Triduum Paschalnego.